2024 წლის ოქტომბერსა და 2025 წლის სექტემბერში ორი არქეოლოგიური ექსპედიცია ჩატარდა თერჯოლის მუნიციპალიტეტში, ზენა სიმონეთის უბანზე.

ობიექტს ქართულ-პოლონური არქეოლოგიური ექსპედიცია იკვლევს ქუთაისის არქეოლოგიური ლანდშაფტის პროექტის ფარგლებში, რომელიც კრუკოვსკის ინტერდისციპლინარული კვლევითი ცენტრის ყველაზე გამორჩეული ინიციატივაა. გათხრები კონსერვატიული ხასიათისაა და მანგანუმის მიტოვებული მაღაროს ტერიტორიაზე მიმდინარეობს.

ზედა სიმონეთი უნაგირას მთის ძირში მდებარეობს. ამ მთის ფუძესა და სოფლის ჩრდილოეთ ნაწილს შორის უძველესი მაგისტრალის მთავარი განშტოებაა, რომელიც ქუთაისთან იღებს სათავეს, წყალწითელას ხეობას მიუყვება, ორ ნაწილად იყოფა შორაპანთან და ქართლის რეგიონისკენ გრძელდება. ქართველი ისტორიკოსი ნიკო ბერძენიშვილი ამ მარშრუტს „ქართლის შარას“ უწოდებდა. ამ უძველესი გზის გასწვრივ მრავალი არქეოლოგიური და არქიტექტურული ძეგლია, რომლებიც ქვის ხანიდან, ბრინჯაოს ხანისა და კლასიკური პერიოდის ჩათვლით, შუა საუკუნეებით თარიღდება; მათი უმეტესობა კვლავ შეუსწავლელია.

ზედა სიმონეთის მრავალფენოვანი უბანი პირველად 2020 წლის ივლისში აღმოჩნდა ყურადღების ცენტრში და უფრო დეტალურად 2024 წლის გაზაფხულზე იქნა შესწავლილი. მაღაროში მომუშავე მძიმე ტექნიკამ თითქმის სამმეტრიანი სისქის მქონე მდიდარი კულტურული ფენები დააზიანა, რაც ამინდის ზემოქმედების გამო მუდმივად ეროზირდება. ფერდობიდან ჩამოტანილ მასალაში პერიოდულად გვხვდება რომის, ელინისტური/კლასიკური და ადრექრისტიანული ხანის, ასევე გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ეპოქის ნივთები, შესაძლოა, უფრო ძველი არტეფაქტებიც კი, რომლებიც ძვ. წ. II ათასწლეულის პირველი ნახევრით თარიღდება. საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულმა სააგენტომ ამ ტერიტორიის დაცვა გადაწყვიტა.

რეგულარული გათხრების პირველი ექსპედიციის შედეგად, ქართულ-პოლონურმა ჯგუფმა ორი სამარხი აღმოაჩინა. ერთი სამარხი ორმო იყო, რომელიც ადგილობრივი სამთო სამუშაოების შედეგად იყო დაზიანებული. მეორე სამარხი კი განსაკუთრებით გამორჩეული აღმოჩნდა: ორმაგი სამარხი დიდ ქვევრში (pithos), რომელიც კუბოს ფუნქციას ასრულებდა. ჭურჭლის ხვრელი მოჭრილი ქვის ფილით იყო დახურული.

სამარხში ადამიანის ნაშთების გარდა, ორი დოქი (ერთი მოხატული), ორი ბრინჯაოს დეკორირებული რგოლი, ორი ბრინჯაოს ზარი (რკინის ენით), მრავალი მძივი, ბრინჯაოს ღილი და ბრინჯაოს სამაჯური იქნა აღმოჩენილი. აგრეთვე, სამარეში  განსაკუთრებული, მოხრილპირიანი რკინის ხანჯალიც იყო, რომლის სიგრძე თითქმის 30 სმ-ია (სწორი ტარითა და რკინის მოქლონებით დამაგრებული ხის სახელურით). კომპლექსში ასევე შედიოდა რკინის ქინძისთავი და უკიდურესად დაზიანებული რკინის სამაჯური, რომელიც, სავარაუდოდ, ქვევრში დაკრძალულ პირველ ინდივიდს ეკუთვნოდა, რომლის ნაშთებიც გადაადგილებული იყო მეორე დაკრძალვისთვის ადგილის გასათავისუფლებლად. ორივე სამარხი ახ. წ. I–II საუკუნეებით თარიღდება.

სამარხების გარდა, არქეოლოგებმა ოთხ მეტრზე მეტი სისქის სტრატიფიცირებული არქეოლოგიური ნალექები გამოავლინეს. უშუალოდ მიწის დონის ქვემოთ აღმოჩენილია ქართლური სტილის მოხატული კერამიკა, დამახასიათებელი ძვ. წ. I – ახ. წ. I საუკუნეებისთვის, ხოლო მის ქვემოთ — შავი კერამიკა ამოკვეთილი/ამოღარული ორნამენტით, დათარიღებული ძვ. წ. III–I საუკუნეებით. ნაპოვნი მასალის უმეტესობა ძვ. წ. VI–III საუკუნეებს განეკუთვნება, რომლის უახლოესი პარალელები ვანშია (ვანი II და ვანი III პერიოდები). იმავე სტრატიგრაფიულ დონეზე იდენტიფიცირებულია ორი კედლის ფრაგმენტი, აგებული დიდი კირქვის ბლოკების მშრალი წყობით, რაც ნაგებობის კუთხეს ქმნის.

ქვედა ფენებში აღმოჩენილია ადრერკინის ხანით დათარიღებული კერამიკის ფრაგმენტებიც.

საინტერესოა, რომ ეს კოლექცია მოიცავს, როგორც კოლხური ტიპის კერამიკას, ისე აღმოსავლეთ საქართველოსთვის დამახასიათებელ ფორმებს.

2025 წლის სეზონზე ამ ფენების გამოკვლევა გაგრძელდა, რამაც დაადასტურა, რომ ადრეული ანტიკური და კლასიკური შრეები კარგად არის წარმოდგენილი. ამასთან, აღმოჩენილია კიდევ ერთი ქვის ნაგებობის ნაშთები. წინასწარი შედეგები მიგვითითებს, რომ ქართულ-პოლონურ გუნდს, შესაძლოა, საქმე ჰქონდეს ტერასულ დასახლებასთან, რომელიც უნაგირას მთის სამხრეთ ფერდობზეა გაშლილი და ადრერკინის ხანის კლასიკური პერიოდით თარიღდება.

დამატებით, ზედაპირულმა კვლევებმა გამოავლინა სხვა მასალები და არტეფაქტების კონცენტრაციები, რაც მიუთითებს ამ ტერიტორიაზე ხანგრძლივ და აქტიურ დასახლებაზე. მათ შორის იყო ქვის ამბოსი — სპეციალიზებული იარაღი, რომელიც გრდემლში მადნის დასაფხვნელად გამოიყენებოდა გამოდნობამდე — და პატარა ქვის ჩამოსასხმელი ყალიბი. ეს აღმოჩენები ადასტურებს, რომ მეტალურგიული წარმოება უშუალოდ დასახლების მახლობლად ან მის შიგნით მიმდინარეობდა.

კვლევა თერჯოლის მუნიციპალიტეტისა და კრუკოვსკის ცენტრის მიერ ფინანსდება და მას პროფესორი როლანდ ისაკაძე (ქუთაისის ისტორიულ-არქიტექტურული მუზეუმ-ნაკრძალის დირექტორი, საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს ნაწილი) და დოქტორი იაცეკ ჰამბურგი (კრუკოვსკის ცენტრის დირექტორი) ხელმძღვანელობენ. პროექტში ასევე მონაწილეობენ მკვლევრები ნიკო ბერძენიშვილის სახელობის ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმიდან და საქართველოს ეროვნული მუზეუმიდან. საველე სამუშაოებში ჩართულები იყვნენ აკაკი წერეთლის ქუთაისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის (ატსუ) სტუდენტებიც. პროექტის პარტნიორია პოლონური ინსტიტუტი თბილისში.

ავტორი: დოქტორი იაცეკ ჰამბურგი