W październiku 2024 roku oraz we wrześniu 2025 roku przeprowadzono dwa sezony wykopalisk na stanowisku Zeda Simoneti w gminie Terjola.
Stanowisko to jest badane przez Gruzińsko-Polską Ekspedycję Archeologiczną w ramach projektu Kutaisi Archaeological Landscape Project, będącego flagową inicjatywą Interdyscyplinarnego Centrum Badawczego im. Prof. Krukowskiego. Wykopaliska mają charakter ratunkowy i prowadzone są na terenie opuszczonej kopalni manganu.
Wielowarstwowe stanowisko w Zeda Simoneti zostało po raz pierwszy udokumentowane w lipcu 2020 roku po prywatnym zgłoszeniu, a szerzej przebadane wiosną 2024 roku. Bogate warstwy kulturowe, sięgające prawie 3 metrów miąższości, zostały już wcześniej częściowo odsłonięte przez ciężki sprzęt kopalniany i obecnie stopniowo ulegają erozji. Materiał wypłukiwany ze stoku zawiera znaleziska pochodzące z okresu rzymskiego, hellenistycznego/klasycznego i wczesnoantycznego, a także z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, a nawet prawdopodobnie starsze, datowane na 1. poł. II tysiąclecia p.n.e. Z tego względu Narodowa Agencja Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Gruzji podjęła decyzję o objęciu tego obszaru ochroną.
Podczas pierwszego sezonu regularnych wykopalisk gruzińsko-polski zespół odkrył dwa pochówki. Jeden z nich był grobem jamowym, wcześniej uszkodzonym przez lokalne prace górnicze. Drugi był wyjątkowy: podwójny pochówek w dużym pitosie (kwewri), który został wtórnie wykorzystany jako trumna. Otwór naczynia zamknięto przyciętą kamienną płytą. Wewnątrz, oprócz szczątków ludzkich, znaleziono dwa naczynia (jedno malowane), parę zdobionych pierścieni z brązu, dwa dzwoneczki z brązu z żelaznymi sercami, liczne paciorki wokół szyi, rowkowany guzik z brązu przy ramieniu oraz zdobioną brązową bransoletę na prawej ręce. Charakterystyczny żelazny nóż/sztylet z zakrzywionym ostrzem o długości niemal 30 cm również należał do wyposażenia grobowego; trzpień był prosty, z zachowanymi śladami drewnianej rękojeści mocowanej żelaznymi nitami. Wśród przedmiotów znalazła się także żelazna szpila i mocno zniszczona bransoleta z żelaza, prawdopodobnie należąca do pierwszej osoby pochowanej w kwewri, której szczątki zostały przesunięte, by zrobić miejsce dla drugiego pochówku. Oba groby datowane są na I–II wiek n.e.
Poza pochówkami archeolodzy odsłonili ponad cztery metry nawarstwień archeologicznych. Bezpośrednio pod powierzchnią ziemi odkryto malowaną ceramikę w stylu kartlijskim, charakterystyczną dla przełomu I w. p.n.e. / I w. n.e., a pod nią — czarną ceramikę z ornamentem rytym i wycinanym, datowaną na III–I w. p.n.e. Większość materiału pochodzi jednak z okresu VI–III w. p.n.e., z najbliższymi analogiami w Vani (okresy Vani II i Vani III). W tej samej warstwie stratygraficznej zidentyfikowano fragmenty dwóch murów z dużych bloków wapiennych, ułożonych na sucho, tworzących narożnik budowli.
W niższych warstwach natrafiono na fragmenty ceramiki datowanej na wczesną epokę żelaza. Co ciekawe, zespół ten obejmuje zarówno ceramikę typu kolchidzkiego, jak i formy typowe dla wschodniej Gruzji.
Podczas sezonu 2025 kontynuowano eksplorację tych warstw, potwierdzając bogate warstwy wczesnoantyczne i klasyczne. Odkryto również pozostałości kolejnej kamiennej struktury. Wstępne wyniki sugerują, że zespół gruzińsko-polski ma do czynienia z osadą tarasową, rozciągającą się na południowym stoku góry Unagira, użytkowaną co najmniej od wczesnej epoki żelaza po okres klasyczny.
Dodatkowo, badania powierzchniowe na stanowisku ujawniły dalsze materiały i skupiska artefaktów, wskazujące na długotrwałe i intensywne zasiedlenie tego obszaru. Wśród znalezisk znalazły się kamienny ambos – specjalistyczne narzędzie używane do kruszenia rudy przed wytapianiem w tyglach– oraz mała kamienna forma odlewnicza. Znaleziska te dowodzą, że produkcja metalurgiczna odbywała się w bezpośrednim sąsiedztwie lub na terenie samej osady.
Badania finansowane są przez Gminę Terjola oraz Centrum Krukowskiego, a kierują nimi prof. Roland Isakadze, dyrektor Muzeum Historyczno-Architektonicznego w Kutaisi (część Narodowej Agencji Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Gruzji), oraz dr Jacek Hamburg, dyrektor Centrum Krukowskiego. W pracach uczestniczą również badacze z Państwowego Muzeum Historycznego im. Niko Berdzeniszwilego w Kutaisi i Gruzińskiego Muzeum Narodowego w Tbilisi. W badaniach terenowych brali udział także studenci Państwowego Uniwersytetu im. Akakiego Cereteli w Kutaisi (ATSU). Partnerem projektu jest Instytut Polski w Tbilisi.
Opracował: dr Jacek Hamburg
