Na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO znajduje się szesnaście unikatowych miejsc z Polski, które koniecznie trzeba zobaczyć. Pierwsze obiekty – Kraków i Wieliczka – zostały wpisane w 1978 roku. Najnowszy – Krzemionkowski region prehistorycznego górnictwa krzemienia pasiastego w 2019 roku.

1. Stare Miasto w Krakowie

Stare Miasto w Krakowie jako pierwszy zabytek z Polski zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Miasto kupieckie z XIII wieku ma największy w Europie kwadratowy rynek, zabytkowe kamienice, pałace i kościoły. 

O wspaniałej przeszłości Krakowa świadczą: Uniwersytet Jagielloński, renesansowy Zamek Królewski i gotycka katedra na Wawelu, w której pochowani są królowie Polski, a także żydowska dzielnica Kazimierz, która od średniowiecza, do XIX wieku była samodzielnym miastem. W pejzaż Rynku Głównego od setek lat wpisane są Sukiennice z dziesiątkami kramów, Bazylika Mariacka z ołtarzem Wita Stwosza i wygrywanym z wieży hejnałem, Wieża Ratuszowa i maleńki Kościół św. Wojciecha.W 2013 roku krakowski Rynek Główny został wybrany najpiękniejszym placem świata przez wydawcę przewodników Lonely Planet.

2. Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni

Kopalnia w Wieliczce jest najstarszą czynną kopalnią soli na świecie. Można w niej prześledzić wszystkie etapy rozwoju techniki górniczej w poszczególnych epokach historycznych. Rozciąga się na 9 poziomach, ma 2040 komór i 360 km chodników, które tworzą tajemniczy labirynt. Zwiedzający mijają jeziora, unikatowe w skali światowej, wyrzeźbione w soli ołtarze, posągi i całe kaplice podziemne z płaskorzeźbami i żyrandolami, które przenoszą zwiedzających w baśniowy, niezwykły świat. W kopalni znajduje się podziemna poczta, restauracja, kino, korty tenisowe, a także sanatorium, w którym leczy się alergię i astmę. Obywają się tu koncerty, spektakle teatralne i bale. Istnieje tu położony najniżej na świecie (ok. 125 m) plac zabaw dla dzieci i hotel.

Kopalnia soli w Bochni zaczęła działać w XIII wieku, 40 lat wcześniej niż kopalnia w Wieliczce.W wyrobiskach bocheńskiej żupy znajdują się unikatowe komory o charakterystycznym kształcie i układzie geologicznym jak np. komora Ważyn – największe podziemne pomieszczenie w Europie wykonane przez człowieka, w której panuje leczniczy mikroklimat. Można tu podziwiać kaplice wykute w skałach. Turystyczne atrakcje boheńskiej kopalni to podziemna przeprawa łodziami, przejazd podziemną kolejką oraz zjazd najdłuższą 140 m zjeżdżalnią, łączącą 2 poziomy kopalni.

3. Zamek krzyżacki w Malborku

Zamek krzyżacki w Malborku został wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku i jest najpotężniejszą gotycką warownią w Europie. Składa się z trzech zamków i zajmuje 20 ha. Od 1309 roku był siedzibą Wielkiego MistrzaZakonu Niemieckiego (zwanego krzyżackim).

To unikatowe w skali świata dzieło architektoniczne, z nowatorskimi, jak na ówczesne czasy, rozwiązaniami technicznymi, zwłaszcza metodą konstruowania sklepień, szczytów i portali, a także wykorzystaniem rzeźby i ornamentyki. Z zastosowanych w Malborku rozwiązań korzystano później nie tylko w wielu zamkach budowanych przez Krzyżaków, ale także w innych konstrukcjach gotyckich Europy północno – wschodniej.

Obecnie w zamku odbywają się turnieje rycerskie, monumentalne widowiska, bitewne inscenizacje, wśród których na szczególną uwagę zasługuje imponujące oblężenie Malborka.

4. Drewniane kościoły południowej Małopolski – Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa

Drewniane kościoły na południu Małopolski pokazują tradycję budowania średniowiecznych kościołów rzymskokatolickich.Polega ona wykorzystaniu techniki zrębowej – poziomym układaniu drewnianych bali. Technika ta rozpowszechniona była od średniowiecza w Europie Północnej i Wschodniej. Małopolskie obiekty,  to po norweskich kościołach klepkowych zwanych Stavkirke, najstarsze skupisko drewnianych świątyń w Europie.  Unikatowe kościoły, skarbnice dawnych malowideł i rzeźb, powstały dzięki fundacjom rodzin szlacheckich.

Cały Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce to w sumie 1500 km długości. 

5. Park Mużakowski

To jedno z najrozleglejszych historycznych założeń parkowych w Europie, w którym zrealizowano program kompozycyjny angielskiego parku krajobrazowego. Należy do najwybitniejszych osiągnięć europejskiej sztuki ogrodowej. Wpłynął na rozwój architektury krajobrazu w Europie i Ameryce. Zaprojektowany jako „obraz malowany za pomocą roślin” wykorzystuje walory miejscowej roślinności i zaprasza do urokliwych spacerów. Rozciąga się po obu stronach Nysy Łużyckiej, wzdłuż której przebiega granica polsko-niemiecka. Założył go pruski książę Herman von Puckler-Muskau w latach 1815-45, a jego powierzchnia wynosi około 1000 ha, z czego 800 ha znajduje się w Polsce.

Wstęp do polskiej i niemieckiej części parku jest wolny. Park jest dostępny przez całą dobę, można go zwiedzać na rowerze.

6. Stare Miasto w Warszawie

Stare Miasto w Warszawie jest jedynym na świecie przykładem planowej i kompletnej odbudowy zabytków, powstałych między XIII a XX wiekiem. W myśl nowoczesnej teorii konserwatorskiej wszelka rekonstrukcja i odbudowa to fałszowanie historii. Wyjątek, który uczyniono dla Starego Miasta, był podyktowany względami moralnymi i pragnieniem całego społeczeństwa polskiego odrodzenia z popiołów zrujnowanego miasta. W 1944 roku w czasie Powstania Warszawskiego ponad 85% Starego Miasta niemieccy naziści zamienili w ruiny. Budynki zostały zbombardowane, wysadzone w powietrze. Zniszczono doszczętnie kolorowe kamieniczki otoczone murami obronnymi, kościoły, pałace, Rynek, Zamek Królewski. Decyzja o odbudowie Warszawy jako stolicy państwa zapadła już w styczniu 1945 roku. W ciągu pięciu lat, wiernie i z zachowaniem oryginalnych fragmentów zabudowy, Polacy zrekonstruowali całą Starówkę. Odbudowę prowadzono wzorując się na zachowanej dokumentacji historycznej, m.in. obrazów i rysunków Canalletta.

7. Stare Miasto w Zamościu

Miasto zostało założone w XVI wieku przez kanclerza Jana Zamoyskiego na szlaku handlowym, łączącym Europę Zachodnią i Północną z Morzem Czarnym. Zbudowano je w szczerym polu, według włoskich wzorów miasta idealnego, zgodnie z urbanistycznym i architektonicznym planem Bernardo Morando z Padwy. Pracę architektowi zlecił Jan Zamoyski w 1580 roku.

Zamość z kilku względów bywa nazywany „perłą renesansu”: miasto otaczają typowo renesansowe fortyfikacje bastionowe, większość zabudowy stanowią renesansowe kamienice, a katedra należy do najwybitniejszych osiągnięć architektury późnego renesansu.

Symbolem Zamościa jest ukoronowany attyką Ratusz z wachlarzowymi schodami i wysoką wieżą zegarową, z której  o 12:00 w południe rozlega się uroczysty hejnał.

8. Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady w okupowanej Polsce 1940-1945

Auschwitz-Birkenau był największym obozem zagłady wybudowanym przez Niemców podczas II wojny światowej. Jest świadectwem ludobójstwa, dokonanego przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Oglądając ogrodzenia, druty kolczaste, wieże strażnicze, baraki, szubienice, komory gazowe, krematoria trudno sobie wyobrazić, że to „ludzie ludziom zgotowali ten los”, jak pisała polska pisarka Zofia Nałkowska.Obóz został zbudowany w okupowanej przez Niemców Polsce, początkowo jako obóz koncentracyjny dla Polaków, później także dla jeńców radzieckich, a następnie również dla więźniów wielu innych narodowości. W latach 1942–1944 stał się głównym obozem masowej zagłady Żydów. Badania historyczne wykazały, że w obozie koncentracyjnym zginęło 1,5 mln ludzi.

Muzeum Auschwitz-Birkenau powstało w 1947 roku. Jest symbolem przerażającego okrucieństwa człowieka wobec człowieka, przestrogą dla wciąż pełnego uprzedzeń świata. 

9. Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat

Cerkwie z przełomu XV/XVI wieku są najstarszymi obiektami tego typu zachowanymi na terenie polskich i ukraińskich Karpat i stanowią wspaniałe przykłady kultury łemkowskiej i bojkowskiej.  Na listę UNESCO trafiło 16 świątyń, z których osiem znajduje się na terytorium Polski. Cerkwie stanowią najdoskonalsze osiągnięcia drewnianej architektury cerkiewnej swych czasów, zdumiewają różnorodnością form i typów, doskonałością ciesielskich rozwiązań konstrukcyjnych i odmiennością stylistyczną – dlatego wyróżniają się na tle drewnianego budownictwa sakralnego pozostałej części Europy.

10. Puszcza Białowieska

To ostatni skrawek dziewiczej puszczy, która kiedyś pokrywała całą Europę.

Puszcza Białowieska (Białowieski Park Narodowy) została wpisana na listę UNESCO w 1979 roku. W 1992 roku powiększono obszar chroniony o część położoną po stronie białoruskiej. Utworzono wówczas Transgraniczny Obiekt Światowego Dziedzictwa „Belovezhskaya Pushcha/Bialowieza Forest”. Ostatnią decyzją Komitetu Światowego Dziedzictwa z 2014 roku powiększono obszar objęty ochroną do 141 tysięcy hektarów, po obu stronach granicy. Całkowita powierzchnia wpisana na listę, wraz ze strefą buforową, wynosi obecnie ponad 308 tysięcy hektarów. Nowa jest też nazwa chronionego obszaru – Transgraniczny Obiekt Światowego Dziedzictwa nazwano „Bialowieza Forest”. W Białowieskim Parku Narodowym żyje największa na świecie populacja żubrów nizinnych. 

11. Kalwaria Zebrzydowska – manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy

Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej powstało na początku XVII wieku i stworzone było na wzór drogi krzyżowej w Jerozolimie.  Pomysłodawcą jego budowy był wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski. Istnieje tu barokowa bazylika z cudownym obrazem Matki Bożej Kalwaryjskiej, klasztor, zespół barokowych i manierystycznych kościołów i kaplic. Wszystkie obiekty oraz symboliczne miejsca Męki Pańskiej i życia Matki Boskiej wkomponowane są malowniczo w krajobraz beskidzki. Do sanktuarium nieustannie przybywają kilkudziesięciotysięczne rzesze pielgrzymów, zwłaszcza w Wielkim Tygodniu przed Wielkanocą oraz w sierpniu w święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. 

12. Średniowieczny zespół miejski Torunia

Toruń został założony przez Zakon Krzyżacki w XIII wieku. Wkrótce potem miasto  jako członek Hanzy zdobyło liczącą się pozycję w dziedzinie handlu. O jego zamożności świadczą okazałe budowle z XIV i XV wieku na Starym i Nowym Mieście, w tym również Dom Kopernika. Układ rynku i przylegających kamienic nie zmienił się od 700 lat. Dużą atrakcją jest 15-metrowa Krzywa Wieża, zbudowana na przełomie XII i XIV wieku, pochylona jak słynna wieża w Pizzie.

13. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy

Wzniesione w XVII wieku na Śląsku kościoły są największymi w Europie drewnianymi budowlami sakralnymi o konstrukcji szkieletowej.

Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy to dwie z trzech ocalałych do dziś świątyń protestanckich wybudowanych na Śląsku na mocy pokoju westfalskiego z 1648 roku. W wyniku wojny trzydziestoletniej (1618-48), która zakończyła się na Śląsku klęską protestantów, odebrano im bowiem wszystkie kościoły. Wzniesione z drewna i gliny, bez wież, zdumiewają przepychem wnętrza. Uwagę przykuwają zwłaszcza bogato zdobione empory – loże przeznaczone dla protestanckiej szlachty. Kościół w Świdnicy może pomieścić 7,5 tys. osób, a  w Jaworze – 6 tysięcy. 

14. Hala Stulecia we Wrocławiu

Uznana przez amerykańską Getty Foundation za jeden z 10 najważniejszych obiektów modernizmu XX w., Hala Stulecia jest jednym z największych zabytków Wrocławia.

Wzniesiona została w latach 1911-1913 przez architekta Maxa Berga na terenach Wystawy Stulecia jako budowla wielofunkcyjna, służąca rekreacji. Jest konstrukcją przełomową w historii architektury, wykorzystującą żelazobeton. Zbudowana na planie koła  z czterema absydami, mieści cylindryczną widownię na ok. 6 tys. osób. Kopuła ma wysokość 23 metrów i zwieńczona jest latarnią ze stali i szkła.

15. Kopalnie rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach

To niezwykły przykład zespołu kopalni ogromnej skali składającego się z 50 km tuneli drenujących, ponad 100 km tuneli dostępowych oraz licznych komór i szybów obejmujących powierzchnię 38 km kwadratowych. Są jednymi z największych i najlepiej zachowanych kopalni rud metali na świecie. Leżą na płaskowyżu śląskim w południowej części Polski, w jednej z klasycznych europejskich prowincji metalogenicznych.

16. Krzemionkowski region prehistorycznego górnictwa krzemienia pasiastego

Prehistoryczny region górniczy w Krzemionkach Opatowskich  położony jest na północno-wschodnim skraju Gór Świętokrzyskich. Pradziejowe kopalnie krzemienia funkcjonowały w tym miejscu między ok. 3900 r. p. n. e. a 1600 r. p. n. e. w okresie od neolitu do wczesnego brązu. Kompleks Krzemionek  jest jednym z największych znanych ludzkości elementów przemysłowego dziedzictwa archeologicznego pradziejów. Jego unikatowość  polega na czytelnym zachowaniu śladów prehistorycznej aktywności człowieka, skupionej na wydobyciu i przetwarzaniu krzemienia na ogromnym obszarze.

Coraz więcej polskich miast przyłącza się do Sieci Miast Kreatywnych UNESCO. Kraków – Miasto Literatury – przewodniczy Komitetowi Sterującemu Miast Kreatywnych UNESCO oraz pełni funkcję przedstawiciela Miast Literatury w tym Komitecie.Katowice – Miasto Muzyki – są pierwszym Miastem Muzyki z Europy Środkowo-Wschodniej. Łódź – Miasto Filmu – ze słynną w świecie szkołą filmową przystąpiła do Sieci Miast Kreatywnych UNESCO w 2017 r. jako trzecie polskie miasto.

Polska może pochwalić się także 17 obiektami na międzynarodowej Liście Pamięci Świata. Każdy z dokumentów i kolekcji stanowi odrębny rozdział w historii Polski. 

Wpisy obejmują m.in.: autograf najsłynniejszego dzieła Mikołaja Kopernika „De revolutionibus”, przechowywany przez Bibliotekę Jagiellońską w Krakowie, unikatowe zbiory rękopisów Fryderyka Chopina zgromadzone w Bibliotece Narodowej i Narodowym Instytucie Fryderyka Chopina oraz podziemne archiwum getta warszawskiego (Archiwum Ringelbluma), przechowywane przez Żydowski Instytut Historyczny.