Spotkanie wokół książki „Ostra Brama w Wilnie” autorstwa prof. Marii Kałamajskiej-Saeed

23 maja 2024 r. o godz. 18:00

Muzeum Dziedzictwa Kościelnego w Wilnie (ul. Šv. Mykolo 9)

W spotkaniu udział wezmą:

prof. Irena Vaišvilaitė – recenzentka publikacji, historyk sztuki, historyk kościoła, Uniwersytet Wileński

dr Karol Guttmejer – konserwator zabytkoznawca, historyk sztuki, Instytut Polonika

dr Mindaugas Paknys – historyk, historyk sztuki, Instytut Badań nad Kulturą Litewską

Spotkanie będzie tłumaczone symultanicznie. Wstęp wolny.

„[…] Nie pochodzę z Wilna, nie należę nawet do przedwojennego pokolenia, toteż przy podjęciu tak wileńskiego tematu, jakim jest Ostra Brama, nie kierowały mną sentymenty osobiste. – czytamy we wstępie książki prof. Marii Kałamajskiej-Saeed. – Zaintrygował mnie fenomen kultu Matki Boskiej Ostrobramskiej, kultu uparcie żywego, wciąż od nowa krzepiącego nie tylko strapionych, ale również niepokornych. Jest w nim niespożyta siła sprawiająca, że rośnie on wśród przeciwności, odradzając się w nowych miejscach i środowiskach. W zmienionych okolicznościach nabiera nowych treści. […]”.

Książka „Ostra Brama w Wilnie” – wydana przez Instytut Polonika w ramach serii naukowej „Studia i Materiały” – to druga, poszerzona, dwujęzyczna (polsko-litewska) publikacja autorstwa Profesor dotycząca tego zabytku. Ukazała się po ponad 30 latach od pierwszej edycji.

Publikacja powstała w oparciu o źródła pochodzące z zasobów m.in. Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej, Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie (Lietuvos Valstybės istorijos archyvas), gdzie znalazły się m.in. zasoby przedwojennego Archiwum Archidiecezji Wileńskiej, Archiwum Miejskiego, Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz prywatne archiwum architekta Juliusza Kłosa zawierające pomiary zespołu Ostrobramskiego z lat 1927 i 1932. Ich wartościowym uzupełnieniem jest podobna dokumentacja z roku 1952, przechowywana w wileńskiej bibliotece konserwatorskiej Ośrodka Dziedzictwa Kulturowego (Kultūros paveldo centro paveldosaugos biblioteka).

– Instytut Polonika wydaje oprócz publikacji naukowych, będących wynikiem wcześniej realizowanych u nas projektów badawczych, także takie, które są efektem badań prowadzonych w innych ośrodkach badawczych. Robi to szczególnie wtedy, gdy publikacja ma znaczącą wartość dla dziejów polskich zabytków za granicą – podkreśla dr Karol Guttmejer z Instytutu Polonika. – Książka śp. prof. Marii Kałamajskiej-Saeed jest efektem takich badań i swoje pierwsze wydanie miała w 1990 r. w Państwowym Wydawnictwie Naukowym. Ówczesne możliwości edytorskie nie pozwoliły jednak na prezentację choćby w kolorze ważnego materiału ikonograficznego. Obecne wydanie jest uzupełnione i rozszerzone o wyniki późniejszych badań. Nadto zdecydowaliśmy się na tłumaczenie całej książki na język litewski. Chodziło o przybliżenie odbiorcom litewskim tak ważnej dla nich historii Ostrej Bramy, umieszczonego w niej wizerunku Matki Bożej, a także niebywałego kultu tego przedstawienia nie tylko na terenie dawnej Rzeczypospolitej. Jest to jednym z zadań Instytutu Polonika – propagowanie wiedzy o wspólnym dziedzictwie dawnej Rzeczypospolitej. Nie trzeba dodawać, że Ostra Brama to słowa – hasło, słowa – kod. Znane większości Polaków i Litwinów od pokoleń – dodaje K. Guttmejer.

Publikacja wydana przez Instytutu Polonika to w pełni naukowa rozprawa, oparta na dogłębnych badaniach archiwalnych, ikonograficznych i historycznych. Została opatrzona pełnym aparatem badawczym. Dodatkowo napisana jest bardzo przystępnym, żywym językiem, a miejscami narracja prowadzona jest wręcz w sposób reportażowy. Książka składa się z trzech części.

Autorka we wstępie do swojej publikacji, tak ją scharakteryzowała „[…] Rozdział pierwszy traktuje o architekturze zespołu ostrobramskiego. Omówiono w nim kolejno Ostrą Bramę jako element obwarowań miejskich, kaplicę cudownego obrazu oraz jej wystrój, zakrystię, wreszcie budynek galerii stanowiący najpóźniejszy element zespołu. Rozdział drugi dotyczy samego obrazu i koncentruje się na sprawach genezy artystycznej oraz analizy ikonograficznej, zawiera też pierwszą próbę szczegółowego omówienia srebrnych ozdób obrazu. Rozdział trzeci porusza zagadnienia dziejów kultu oraz oddziaływania obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej na sztukę polską i jego funkcjonowanie jako tematu ikonograficznego. Przedstawiono tu zatem materiał bardzo różnorodny tak pod względem charakteru, jak i środków wyrazu artystycznego. Obejmuje on zarówno przekazy ikonograficzne, w których obraz stanowił podmiot działania twórców, jak i te dzieła plastyczne, w których – traktowany przedmiotowo – posłużył jako inspiracja twórcza. Po stronie litewskiej zasięg kultu i poczucie jego rodzimości były takie same, ale materialne przejawy – tekstowe i ikonograficzne – pojawiły się znacznie później, dopiero w drugiej połowie XIX w. Wraz z narastaniem ruchu odrodzenia narodowego, powiązanym z dążeniem do utworzenia odrębnej państwowości, obraz Ostrobramskiej zaczął być przez Litwinów postrzegany jako znak ich tożsamości narodowej. W obecnym wydaniu książki ten aspekt został uwzględniony, choć przyznaję, że mój ogląd może być ze zrozumiałych względów niepełny. Całościowe przedstawienie tematu oczekuje na opracowanie, o co apeluję do mych litewskich kolegów, bardziej powołanych do wypełnienia tego zadania. […]”.

Prof. Maria Kałamajska-Saeed (1941 –2023) historyk sztuki, wieloletni pracownik naukowy Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, w latach 1997–2006 była redaktorem naczelnym pomnikowej serii Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Praca nad autorskimi tomami Katalogu („Łomża i okolice”, „Drohiczyn, Siemiatycze i okolice”, „Kolno, Grajewo i okolice”, „Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowieckie i okolice”) ukierunkowała jej zainteresowania ku wschodnim terenom historycznej Rzeczypospolitej. Fascynacja bogactwem i różnorodnością tego dziedzictwa kulturowego, a także świadomość dotkliwego braku rzetelnej o nim wiedzy, stały się impulsem do podjęcia badań terenowych na obszarze Litwy i Białorusi. W latach 1993–2003 wraz z grupą studentów historii sztuki UW, jej późniejszych współpracowników w Instytucie Sztuki PAN, zinwentaryzowała ponad trzysta obiektów architektury sakralnej na Litwie i Białorusi. Plonem prac terenowych i szeroko zakrojonych kwerend źródłowych stało się trzynaście tomów naukowych monografii omawiających architekturę i wyposażenie kościołów i klasztorów rzymskokatolickich z terenu przedrozbiorowych województw: nowogródzkiego (5), trockiego (4) i wileńskiego (4), opracowanych pod jej redakcją naukową i przy znacznym udziale autorskim. W latach 2003–2017 były one opublikowane w ramach monumentalnej serii „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, wydawanej pod naukową redakcją prof. dr. hab. Jana K. Ostrowskiego przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie.

Dorobek naukowy Autorki dotyczy w głównej mierze polskiej sztuki nowożytnej. Wachlarz jej zainteresowań badawczych był szeroki: obejmował architekturę, malarstwo, rzeźbę, grafikę i rzemiosło artystyczne (zwłaszcza złotnictwo i tkaniny). Ogromną wagę przykładała do wnikliwych badań źródłowych. Zmarła 1 grudnia 2023 r. w Warszawie.

Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA (Instytut Polonika) jest wyspecjalizowaną, państwową instytucją kultury, który prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim. Dzięki nim zachowywane są materialne świadectwa naszych dziejów, przywracana jest pamięć o ważnych dla współczesnych Polaków osobach oraz istotnych faktach historycznych.

Kontakt do mediów:

Lukrecja Jaszewska

Rzecznik prasowy

e-mail:  ljaszewska@polonika.pl; tel. 797 141 381