ПРАЎДА, ЯКАЯ НЕ МОЖА ПАМЕРЦІ

Дваццаць сёмага студзеня 1945 года савецкія салдаты вызвалілі нямецкі нацысцкі канцэнтрацыйны лагер Аўшвіц. Тое, што яны там убачылі, да сённяшняга дня выклікае найвялікшы жах і рэфлекс абсалютнага маральнага асуджэння.

Тады былі вызвалены каля 7 тысяч вязняў. Перад гэтым, 17-21 студзеня, з лагера Аўшвіц і яго падлагераў былі выведзены каля 56 тысяч вязняў, якія ў вынішчальных маршах смерці пайшлі ўглыб тэрыторыі Трэцяга рэйха. У лагеры засталіся людзі-цені, цяжка скалечаныя фізічнымі і псіхічнымі катаваннямі. Цудам яны перажылі бесчалавечныя ўмовы жыцця, голад, мароз, хваробы, цяжкую працу, бязлітаснае збіццё і цкаванне сабакамі, крыкі і абразы катаў. Некаторыя былі ахвярамі злачынных медыцынскіх эксперыментаў. Штодзённа яны бачылі смерць сваіх таварышаў па нядолі: мужчын, жанчын, старых, інвалідаў, а таксама дзяцей. Яны былі сведкамі шматлікіх пакаранняў – у тым ліку такіх, якія эсэсаўцы рабілі дзеля жорсткай забавы. Частка вязняў была змушана выносіць целы забітых у газавых камерах і паліць іх у крэматорыях. З абсалютнай свядомасцю, што іх чакае такі самы лёс.

Гэта вельмі сціслае апісанне пекла на зямлі, якім быў канцэнтрацыйны лагер Аўшвіц – месца, у якім было знішчана больш за мільён габрэяў і тысячы ахвяр іншых нацыянальнасцей, у тым ліку палякаў, цыган, сінці і ваеннапалонных з Чырвонай Арміі. Такі ж лёс напаткаў мільёны габрэяў, забітых у іншых нямецкіх нацысцкіх лагерах смерці: у Трэблінцы, Сабіборы, Белжцы, Хэлмне, Штутгафе і дзясятках іншых. Улады Трэцяга рэйха запланавалі і рэалізоўвалі поўнае вынішчэнне габрэйскага народа. Дзеля гэтага яны стварылі сетку лагераў, што дзейнічалі як сапраўдныя “фабрыкі смерці”. Забойствы здзяйсняліся там па ўзоры прамысловай дзейнасці – сотнямі і тысячамі, эфектыўна, беручы пад увагу час і кошты транспарціроўкі, яны вялі падрабязную дакументацыю. Такой скрайняй дэгуманізацыі і прыніжэння мільёнаў нявінных ахвяр не было ніколі дагэтуль.

Пра гэта цяжка пісаць, чытаць, гаварыць… У біблейскай кнізе “Эклезіяст” мы знаходзім словы: “У вялікай мудрасці шмат смутку, і той, хто памнажае веды, памнажае тугу”. Тым не менш гэтую працу неабходна выконваць. Трэба памнажаць гэтыя веды ў новых пакаленняў. Нават коштам пакутаў, якія гэтыя веды з сабою нясуць. Мы павінны фарміраваць будучыню, абапіраючыся на глыбокае разуменне таго, што больш за 75 гадоў таму адбылося ў сэрцы Еўропы і пра што ўсё яшчэ кажуць відавочцы. Няхай вечным папярэджаннем будзе таксама тое, што здарылася з народам нашчадкаў Лейбніца, Гётэ, Шылера і Баха – калі ён быў заражаны вірусам імперскага гонару і расісцкай пагарды. Мы мусім памятаць, што апошні, вырашальны крок да пачатку Другой сусветнай вайны – без якой не было б трагедыі Халакоста – гэта таемнае пагадненне Гітлера і Сталіна ад 23 жніўня 1939 года. Яно прадугледжвала пазбаўленне свабоды і суверэнітэту краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, а ініцыяванае тады цеснае супрацоўніцтва двух таталітарных рэжымаў працягвалася да апошніх гадзін перад нападам, якім нацысцкая Германія здзівіла СССР 22 чэрвеня 1941 года.

Праўда пра Халакост не можа памерці. Яе нельга скажаць або інструменталізаваць для якіх-колечы мэтаў. У імя святой памяці пра вынішчэнне габрэяў і ў знак павагі да іншых ахвяр таталітарызмаў дваццатага стагоддзя – мы не можам і не будзем гэта цярпець. Мы не спынім нашых намаганняў, каб свет памятаў пра гэтае злачынства. І каб нічога падобнага больш не паўтарылася.

Місію па раскрыцці праўды пра Халакост і аказання дапамогі габрэям, што апынуліся пад пагрозай экстэрмінацыі, вельмі рана ўзяў на сябе польскі рух супраціўлення. Створанае на нашых акупіраваных землях Польская падпольная дзяржава імкнулася абараняць усіх, хто яшчэ нядаўна быў грамадзянінам незалежнай Польшчы. У верасні 1940 года па дамоўленасці з канспірацыйнымі ўладамі афіцэр Польскага войска Вітальд Пілецкі свядома пайшоў вязнем у лагер Аўшвіц. Ён уцёк у красавіку 1943 года, а пазней перадаў рапарт пра тое, што там адбывалася. Вось урывак з яго: “Хворых [на тыф], непрытомных і ўжо амаль здаровых (…) пагрузілі ў машыны і вывезлі (…) у газавыя камеры. (…) Адзін васьмігадовы хлопчык прасіў эсэсаўца, каб пакінуў яго. Укленчыў перад ім. Эсэсавец штурхнуў яго ў жывот і кінуў у машыну, як шчанюка”. Таксама Ян Карскі, эмісар польскага ўрада ў выгнанні, на ўласныя вочы бачыў жахі, якія адбываліся ў варшаўскім гета і ў нямецкім транзітным лагеры ў Ізбіцы. Ён падрыхтаваў мемарандум пра нямецкі сістэмны генацыд габрэяў. Са снежня 1942 года ён прадстаўляў яго грамадскасці і вышэйшым органам саюзных дзяржаў. Яшчэ раней генерал Уладзіслаў Сікорскі, прэм’ер-міністр польскага ўрада ў Лондане, скіраваў да саюзнікаў ноту, прынятую на пасяджэнні Рады Міністраў 6 чэрвеня 1942 года. Ён дакладваў: “…вынішчэнне габрэйскага народа адбываецца ў неверагодных маштабах. У гарадах Вільнюс, Львоў, Каламыя, Станіславаў, Люблін, Жэшаў, Мехаў пад нож трапляюць дзясяткі тысяч габрэяў. У гета Варшавы і Кракава гестапа штодзённа выконвае масавыя экзекуцыі. (…) Габрэі ў Польшчы адчуваюць самы жахлівы пераслед у сваёй гісторыі”.

Адначасова Польская падпольная дзяржава стварыла Раду дапамогі габрэям пры Прадстаўніцтве ўрада Польшчы на Радзіме. Дзякуючы ёй каля 50 тысяч чалавек атрымалі дакументы, схоў, грошы і медыцынскую дапамогу. Польскія дыпламаты арганізоўвалі ўцёкі габрэяў на тэрыторыі, непадуладныя нацысцкай Германіі. Значная частка выратаваных ад Халакоста абавязана сваім жыццём тысячам польскіх Праведнікаў народаў свету. У нашых сямейных апавяданнях, у гістарычных і літаратурных дакументах захоўваецца памяць пра вялікую колькасць людзей габрэйскага паходжання, якіх хавалі пад стрэхамі, у падвалах і свіранах. Пра частаванне габрэйскіх уцекачоў сціплай ежай ці ўказванне ім бяспечнай дарогі ўцёкаў. І важна ведаць, што ў Польшчы за кожны такі жэст нямецкі акупант караў смерцю. Здарылася гэта сотні разоў. Сярод мільёнаў палякаў былі таксама асобы, якія маглі аказаць дапамогу габрэям, але не былі здольныя перамагчы страх за ўласнае жыццё і жыццё сваіх блізкіх. Былі і такія, хто з нізкіх меркаванняў выдаваў габрэяў у рукі нямецкіх акупацыйных уладаў або сам учыняў супраць іх ганебныя дзеянні. У драматычных абставінах таго часу правасуддзе Польскай падпольнай дзяржавы выносіла прысуды і выконвала смяротныя пакаранні ў дачыненні да гэтых злачынцаў.

Пабудаваныя ў акупаванай Польшчы нямецкія нацысцкія канцэнтрацыйныя лагеры былі і да сённяшняга дня з’яўляюцца для нас невыноснай знявагай. Яны з’яўляюцца рэзкім пярэчаннем нашай тысячагадовай культуры і гісторыі, польскага духу свабоды, памяркоўнасці і салідарнасці. Генацыд габрэяў, хоць і адбываўся на тэрыторыі амаль усёй Еўропы, быў асабліва цяжкім ударам у польскую дзяржаву, шматрэлігійную і шматнацыянальную на працягу стагоддзяў. Габрэйская грамадскасць у даваеннай Польшчы была самай шматлікай у гісторыі гэтага народа. Сярод 6 мільёнаў грамадзян Рэчы Паспалітай, якія загінулі ў выніку Другой сусветнай вайны (гэта адна пятая агульнай колькасці), ажно 3 мільёны складалі польскія габрэі. І менавіта яны былі найвялікшай групай ахвяр Халакосту.

Габрэйская супольнасць, што жыла і развівалася на нашых землях каля дзесяці стагоддзяў, за некалькі гадоў амаль цалкам знікла. Польшча раптам страціла тысячы габрэйскіх дзеячаў культуры, даследчыкаў, урачоў, юрыстаў і чыноўнікаў, прадпрымальнікаў, рамеснікаў, купцоў і іншых паважаных спецыялістаў. Сярод забітых былі мужы і жонкі, сябры, суседзі і калегі людзей з негабрэйскімі каранямі. У нашых гарадах жыве памяць пра пакуты габрэяў, якіх нямецкія акупанты трымалі ў раёнах-вязніцах, якімі былі гета. Толькі адзінкавыя даваенныя сінагогі сёння з’яўляюцца дамамі малітвы. У ацалелых будынках габрэйскіх рэлігійных школ ці рытуальных лазнях не гучаць больш ідыш і іўрыт. У сённяшніх межах Польшчы знаходзіцца каля 1200 ідэнтыфікаваных габрэйскіх могілак, але ўжо няма каму наведваць магілы. Незваротна знішчаны габрэйскія творы мастацтва і дэкаратыўных рамёстваў, старадаўнія кнігі, гравюры і рукапісы навукоўцаў, літаратараў і кампазітараў.

Гісторыю габрэяў у Польшчы і іх знішчанага свету мы расказваем сёння з дапамогай публікацый і навуковых канферэнцый, фестываляў, выстаў, канцэртаў і помнікаў, у рамках дзейнасці дзяржаўных навуковых і культурных устаноў, такіх як музеі, тэатры, архівы ці бібліятэкі. Паступова адраджаюцца габрэйскія рэлігійныя грамады, грамадскія арганізацыі, выдавецтвы і часопісы. Мы падтрымліваем гэтыя дзеянні, таму што ў аповедзе пра польскіх габрэяў і іх мучаніцтва нямецкі нацызм не можа мець апошняга слова.

Ушанаванне трагедыі, якой было вынішчэнне габрэяў, павінна быць важным і трывалым элементам адукацыі для захавання міру. Аповедам, які пранікае ў чалавечыя сэрцы, руйнуе бар’еры перадузятасцяў, падзелаў і нянавісці. Урокам таго, як праяўляць разуменне і дапамогу людзям, якім давялося перажыць такія цяжкасці.

Менавіта ў гэтым духу мы будзем святкаваць Міжнародны дзень памяці ахвяр Халакосту. Рашэннем Генеральнай асамблеі ААН ужо 15 гадоў ён адзначаецца ў гадавіну вызвалення канцэнтрацыйнага лагера Аўшвіц. Таму праз чатыры дні, на тэрыторыі польскага Дзяржаўнага музея Аўшвіц-Біркенаў – у месцы, дзе рассыпаны прах больш чым мільёна ахвяр Халакоста – мы сустрэнемся ў коле лідараў і высокапастаўленых прадстаўнікоў розных дзяржаў з усяго свету. Нас будуць суправаджаць тыя, хто застаўся ў жывых. У 75-ую гадавіну сімвалічнага заканчэння вынішчэння мы будзем сведчыць праўдзе. Разам заклічам да міру, справядлівасці і павагі паміж народамі.

Вечная памяць і гонар загінулым у канцэнтрацыйным лагеры Аўшвіц!

Вечная памяць і гонар ахвярам Халакосту!