Праз чвэрць стагоддзя пасля заканчэння Другой сусветнай вайны ў Гданьску – горадзе, дзе яна пачалася, – зноў пачуліся стрэлы і ўпалі забітыя. Гэтым разам зброю выкарыстоўвалі камуністычныя ваенныя і міліцыя, каб задушыць пратэсты рабочых супраць павышэння коштаў, абвешчанага незадоўга да Калядаў у снежні 1970 года. За межамі Гданьска паўстанне ахапіла і іншыя партовыя гарады: Шчэцін, Гдыню і Эльблонг – было некалькі дзясяткаў забітых і больш за тысячу параненых. Маштабы выступленняў прымусілі Маскву замяніць склад камуністычных кіраўнікоў, якія стаялі ля ўлады ў Польшчы з 1956 года.
Іньяцыа Сілонэ, італьянскі пісьменнік, сацыяліст, шматгадовы прыхільнік камунізму, пісаў: “Іх барацьба не будзе дарэмнай, многае ўказвае на тое, што яна пакінула свой след нават у Ростаку і Калінінградзе”. Мы не можам вымераць сілу ўплыву «Снежня’70» на рабочых у суседніх краінах, але кожны бунт пакідаў след – дробная драпіна на савецкай імперыі станавілася ўсё большай расколінай, хоць і не адразу заўважанай.
Усведамленне агульнасці лёсаў народаў за жалезнай заслонай пакінула нам не адно вострае сведчанне. Восенню 1956 года венгерскія мары пра незалежнасць былі абуджаны вызваленчымі выступленнямі ў Польшчы, і калі гэтыя надзеі душылі савецкія танкі ў Будапешце, з-за Віслы пацякла хваля дапамогі, лекі, кроў, словы падбадзёрвання і падтрымкі.
Дагэтуль хвалюе сумленне маніфестацыя васьмярых расійскіх дысідэнтаў, якія ў жніўні 1968 года выйшлі ў адзіночку на Чырвоную плошчу ў Маскве. Адразу ж яны былі арыштаваныя, асуджаныя і правялі наступныя гады за кратамі і дротам лагераў. Яны пратэставалі супраць падаўлення Пражскай вясны, вызваленчага руху чэхаў і славакаў, задушанага амаль чвэрцю мільёна савецкіх салдат пры падтрымцы войскаў з ПНР, ГДР, Венгрыі і Балгарыі. Наталля Гарбанеўская разгарнула тады транспарант з лозунгам “За нашу і вашу свабоду”. Упершыню ён з’явіўся ў Польшчы падчас Лістападаўскага паўстання 1830-1831 гадоў, напісаны на харугвах на польскай і рускай мовах. Пазней ён неаднаразова суправаджаў нашу барацьбу за незалежнасць, каб напоўніцца новым зместам у канцы XX стагоддзя.
Акт жменькі непакорлівых расіян – у моры амаль 250 мільёнаў абыякавых і варожых савецкіх грамадзян – меў не меншую вагу, чым забастоўка тысяч рускіх рабочых у Новачаркаску ў чэрвені 1962 года, якая скончылася кулямётнымі залпамі. Бо яна пракладала дарогу, на якую ў кожным з народаў савецкай імперыі вырашаліся ступіць нешматлікія непакорлівыя, хапаючыся за “самы даступны ключ да нашага вызвалення: асабісты НЯЎДЗЕЛ У ХЛУСНІ! Няхай хлусня ўсё пакрыла, усім завалодала, але ў самым малым будзьма ўпартымі: няхай яна валадарыць НЕ ПРАЗ МЯНЕ!» – заклікаў Аляксандр Салжаніцын, аўтар “Архіпелага ГУЛАГ” і лаўрэат Нобелеўскай прэміі.
Шляхам, “нялёгкім для цела, але адзіным для душы”, ішоў усё жыццё рускі дысідэнт Уладзімір Букоўскі, які правёў 12 гадоў у турмах, лагерах і псіхушках. Свой выбар ён тлумачыў: “Чаму менавіта я? – пытаецца сябе кожны ў натоўпе. Я нічога не магу зрабіць сам. І ўсе яны зніклі. – Калі не я, то хто? – пытаецца сам сябе чалавек, загнаны ў кут. І ратуе ўсіх. Так чалавек пачынае будаваць свой замак”.
І гэты замак узводзілі – не аднойчы разам у супольнай справе – заснавальнікі хельсінкскіх груп у Расіі, Украіне, Літве, “Хартыі 77” у Чэхаславакіі, у Польшчы члены Камітэта абароны рабочых, Руху абароны правоў чалавека і грамадзяніна, Свабодных прафсаюзаў, Студэнцкага камітэта салідарнасці, Камітэтаў сялянскай самаабароны, Канфедэрацыі незалежнай Польшчы; выдаўцы самвыдатаў: “Хронікі бягучых падзей”, “Хронікі каталіцкага касцёла Літвы”, “Украінскія навіны”, шматлікія польскія незалежныя выдавецтвы на чале з Незалежным выдавецтвам NOWA, разбуралі хлусню свабодным словам.
Што такое сіла праўды, спазналі на сабе мільёны тых, хто сабраўся разам падчас паломніцтва Яна Паўла II на радзіму ў чэрвені 1979 года, калі ён звярнуўся да агульнай, фундаментальнай, шматвекавой спадчыны хрысціянства “усходняга лёгкага Еўропы”: Харватыі, Славеніі, Чэхіі, Славакіі, Балгарыі, Венгрыі, Русі, Літвы.
Цягам некалькіх месяцаў усе глядзелі на Польшчу, дзе летам 1980 года Гданьск і Шчэцін – гарады забастовак дзесяцігадовай даўніны – сталі вядучымі цэнтрамі “Салідарнасці”, што пачала зараджацца. Адным з першых патрабаванняў, агучаных на Узбярэжжы, было ўзвядзенне помнікаў у памяць аб загінулых падчас снежаньскіх пратэстаў у 1970 годзе. Тры магутныя, больш чым 40-метровыя гданьскія крыжы з якарамі былі пастаўленыя ў дзясятую гадавіну паўстання і дагэтуль з’яўляюцца адным з сімвалаў гэтага горада.
Спраўдзіліся словы снежаньскай песні 1970 года: “Не плачце маці, не дарма / Над верф’ю сцяг з чорнай стужкай / За хлеб і свабоду, і новую Польшчу / Янэк Вішнеўскі загінуў”. Янэка Вішнеўскага насамрэч звалі Збігнеў Гадлеўскі, ён быў 18-гадовым вучнем, застрэленым у Гдыні. Сцэны, калі яго цела неслі на дзвярах на чале шэсця з акрываўленымі бела-чырвонымі сцягамі, сталі сімвалам Снежня 1970 года.
“Новая Польшча”, якая тады зараджалася, несла надзею іншым народам, зняволеным Масквой. Яшчэ падчас жнівеньскіх забастовак 1980 года Аляксандр Салжаніцын вітаў польскіх рабочых: “Я захапляюся Вашым духам і Вашай годнасцю. Вы падаеце выдатны прыклад усім народам, прыгнечаным камуністамі”.
“Салідарнасць” усведамляла, што з’яўляецца кульмінацыяй супраціву і барацьбы з камунізмам, якая ішла цягам некалькіх дзесяцігоддзяў не толькі ў Польшчы, але і ва ўсім Савецкім блоку, і ўсё яшчэ ідзе. Таму летам 1981 года на з’ездзе “Салідарнасці”, які налічваў каля 10 млн членаў, быў складзены зварот да працоўных людзей Усходняй Еўропы, з запэўненнем, што “мы моцна адчуваем агульнасць нашых лёсаў”. Дакумент выклікаў істэрычную рэакцыю Масквы, але быў маральнай падтрымкай для ўсіх, хто многія гады няўхільна нёс пасланне свабоды.
У гэтым духу – агульнасці лёсаў – з’явіліся вельмі шматлікія галасы падбадзёрвання і падтрымкі пасля ўвядзення ў Польшчы ваеннага становішча ў 1981 годзе. Расійскія пісьменнікі, у прыватнасці, Уладзімір Букоўскі, Уладзімір Максімаў, Віктар Някрасаў, Наталля Гарбанеўская, у чарговы раз “з гонарам” звярнуліся да “лозунга, народжанага сто пяцьдзясят гадоў таму, у дні Польскага паўстання 1830 года: «За нашу і вашу свабоду!». Няхай жыве вольная, незалежная Польшча! Няхай жыве «Салідарнасць»!” У падобным тоне таксама салідарна выказалася і прадстаўнікі іншых народаў савецкай імперыі: чэхі і славакі, венгры, румыны, літоўцы, латышы, эстонцы, украінцы і беларусы…
Асабліва востра гучалі словы, пасланыя зняволеным украінскім дысідэнтам Васілём Стусам, закатаваным у 1985 годзе ў лагеры ў Пермі. “Як жа радуе польская адсутнасць пакоры перад савецкім дэспатызмам (…). Польшча дае Украіне прыклад (…). Польшча адкрывае ў таталітарным свеце новую эпоху і рыхтуе яго крах. Я жадаю ўсяго найлепшага польскім змагарам, спадзеючыся, што паліцэйскі рэжым 13 снежня не задушыць святое полымя свабоды”… якое разгаралася ўсё большым агнём і неўзабаве прынесла свабоду мільёнам людзей савецкай імперыі.
Яраслаў Шарэк,
гісторык, старшыня Інстытута нацыянальнай памяці
Тэкст публікуецца адначасова з польскім штомесячнікам меркаванняў “Усё самае галоўнае” ў рамках праекта, рэалізаванага з Інстытутам нацыянальнай памяці.
