Wacław Szpakowski (1883–1973) był inżynierem, rysownikem i fotografem. Zapisał się w historii światowej awangardy jako prekursor abstrakcji geometrycznej i autor „linii rytmicznych” – wyjątkowego artystycznego eksperymentu, który powstawał w całkowitej izolacji. Przez całe życie konsekwentnie, choć w osamotnieniu, poszukiwał rytmu: zgłębiał zagadnienia systemów zapisów oraz geometrii przyrody, pozostając z dala od świata sztuki. Jego liczne prace z pogranicza sztuki abstrakcyjnej, muzyki i matematyki ukazują związki oraz bliskość tych dziedzin.

Wacław Szpakowski urodził się w 1883 roku w Warszawie. Z zawodu i wykształcenia Szpakowski był inżynierem, ale niemal od dziecka miał szerokie, eklektyczne zainteresowania. W latach 1902–1911 studiował architekturę na Politechnice w Rydze. W prowadzonych notatnikach obok dziejów architektury wiele uwagi poświęcał także zjawiskom atmosferycznym, przysłuchiwał się dźwiękom wydawanym przez poruszające się na wietrze linie telegraficzne. Motywy wizualne obserwowane w przyrodzie i w efektach działalności ludzkiej, dźwięki zasłyszane w naturze i te w kompozycjach muzycznych – wszystkie zajmowały Szpakowskiego równie mocno, będąc częścią większej całości, do której zrozumienia szukał klucza.

Fotografia była dla artysty narzędziem, którego używał do poznawania i katalogowania rzeczywistości. W Autoportrecie w lustrze z 1902 roku widzimy Szpakowskiego wraz z aparatem fotograficznym, jego częstym atrybutem i narzędziem twórczym. Najbardziej znanym z jego przedstawień jest Autoportret wielokrotny (1912), stworzony z użyciem dwóch przylegających do siebie luster. Artysta wykonywał zdjęcia w czasie licznych podróży, fotografie służyły mu jako notatki, pomoce w obserwacji i w poznawaniu otaczającego świata: uwieczniał na zdjęciach fragmenty architektury miejskiej i ludowej.

Podczas studiów w Rydze Wacław Szpakowski zaczął tworzyć swój charakterystyczny, oparty na kompozycji ciągłej linii język wizualny, który przerodził się później w system „linii rytmicznych”. Punktem wyjścia dla autora było studiowanie otaczającego świata i poszukiwanie rządzących nim niewidzialnych rytmów. Interesowały go cykliczność, powtarzalność i rytm obserwowane zarówno w przyrodzie jak i tworzonej przez ludzi architekturze, np. w fascynującym go meandrze. Z linii, z której uczynił narzędzie do przedstawienia rytmu rzeczywistości tworzył liczne wzory, które metodycznie porządkował, wyodrębniał grupy, a przypadkowe układy eliminował. Linia zawsze ma szerokość jednego milimetra, a odstęp między liniami wynosi niezmiennie cztery milimetry. Do jej wykreślenia używał grafosu, uzyskując w rezultacie niemal doskonale równą strukturę.

Po zakończeniu studiów wrócił do Polski, gdzie pracował zawodowo. W 1935 roku wygrał konkurs na posadę architekta uzdrowiskowego w Otwocku. Po II Wojnie Światowej, od 1945 roku wraz z rodziną rodziną zamieszkał we Wrocławiu. 

Tworzenie układów linii zajmowało Szpakowskiego przez ponad pół wieku. Szkice do kompozycji powstawały w wolnych chwilach, notowane ołówkiem na dostępnym akurat kawałku papieru. Linearne kompozycje rodziły się najpierw podczas nauki, w szkole, później na studiach i w końcu w trakcie zawodowej pracy inżyniera. Do licznych szkiców i układów ciągłej linii artysta wracał konsekwentnie w latach dwudziestych i trzydziestych, kontynuując raz rozpoczęte zadanie. Nawiązywał wówczas do odręcznych szkiców, uzupełniając je i organizując w zamknięte serie oznaczone kolejno literami A, B, C, D, E, F. Następnie już w czasie wojny, w latach 1939–1943 zajmował się studiami spirali, oznaczonymi kategorią S. Podsumowaniem i ukoronowaniem pracy nad „Liniami rytmicznymi” był stworzony w latach 1953–1954 album, w którym autor zbierał wszystkie opracowane przez siebie warianty kompozycji. Liczy on 96 rysunków wykonanych ołówkiem na kartonie z nadrukowaną siatką dwumilimetrową.

Przez niemal całe swoje życie Szpakowski rozwijał zainteresowania artystyczne, wykonując rysunki według własnego programu. Swoje dociekanie realizował jednak w izolacji, nie prezentował publicznie wyników swojej pracy. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1969 roku, dzięki inicjatywie jego córki, artystki Anny Szpakowskiej, która przedstawiła twórczość ojca znajomym krytykom sztuki. Pierwsza wystawa prac Szpakowskiego odbyła się już po jego śmierci w Muzeum Sztuki w 1978 roku. To właśnie w tej instytucji znajduje się obecnie najbardziej znacząca kolekcja prac Szpakowskiego, licząca blisko 120 rysunków i ponad 20 fotografii. Dzięki kolejnym prezentacjom jego niezwykły dorobek odkryto dla świata i ulokowano w szerszym kontekście sztuki abstrakcyjnej. 

Precyzja i konsekwencja z jaką Szpakowski kreślił swą linię jest zarazem nowoczesna i ponadczasowa – przywodzi myśl na myśl dociekania renesansowych naukowców lub dzieła antycznych architektów. Dorobek Szpakowskiego pozostaje dziś niezmiennie aktualny i inspirujący – w październiku w Muzeum Sztuki zostanie zaprezentowana wystawa Notes ryski. Śladem linii Wacława Szpakowskiego, w której zostaną zestawione prace pioniera awangardy z dziełami innych artystów posługujących się językiem abstrakcji. Poniższy wybór dzieł z kolekcji Muzeum Sztuki stanowi wgląd w życie i dorobek tego niezwykłego twórcy, reprezentując najważniejsze wątki obecne w jego drodze artysty-badacza. 
Jakub Gawkowski