„Wierna rzeka” została określona przez autora jako „klechda domowa”, pisarz podkreślał osobisty i intymny rodowód powieści, jej bliski związek z jego własnymi rodzinnymi, „domowymi” doświadczeniami i tradycjami.

 Utwór opowiada dzieje miłości księcia i prostej dziewczyny podczas powstania styczniowego, kiedy Polski nie było na mapie świata. Akcja powieściowa rozgrywa się w opuszczonym i zrujnowanym dworku szlacheckim w Niezdołach, gdzie pojawia się nawet duch zmarłego przed laty współwłaściciela domu.

Około 1910 roku Żeromski powziął zamiar napisania cyklu powieści historycznych, obrazujących dzieje polskie w XIX wieku. „Wierna rzeka” miała być jedną z części tego cyklu i ją napisał najwcześniej. Ukończył w 1911 roku. Bezpośrednio potem pracował nad powieścią o „roku 31”, zatytułowaną „Wszystko i nic”.

„Wierna rzeka” miała być ostatnim ogniwem, ostatnim akcentem wielkiej panoramy historycznej, w której – prezentując losy trzech pokoleń rodziny Olbromskich – Żeromski zamierzał nakreślić obraz żywota duchowego Polski w XIX wieku, dzieje walk wolnościowych i przemian, jakie w trakcie tych walk dokonywały się w łonie społeczeństwa polskiego, zwłaszcza zaś – polskiej szlachty.

Legenda rodzinna i miejscowa nie były głównym źródłem wiedzy Żeromskiego o powstaniu styczniowym. Z pewnością znał on wiele publikowanych prac o powstaniu styczniowym. Historyczne realia powstania w tekście ograniczają się prawie wyłącznie do bitwy pod Małogoszczem (24 II 1863 r.).

Autentycznych postaci i zdarzeń jest w powieści niewiele. Prawie wszystkie są skupione w rozdziale pierwszym, będącym jakby wstępem powieści.

Dwór w Niezdołach, oddzielony od wsi i miasta, tylko z rzadka dochodzą tu echa ważnych zdarzeń. Jest to typowy polski dwór średnioszlachecki. Odbijają się tu wszystkie ważne problemy i konflikty polskiego życia w II połowie XIX wieku: stosunki społeczne i uprzedzenia klasowe, dążenia i prądy polityczne, walka o wolność, wielkość i małość, największa ofiarność i zwykłe wygodnictwo. Dwór w Niezdołach i jego mieszkańcy przedstawiają w dramatycznym zagęszczeniu – historię narodu żyjącego w niewoli, historię żywą i bliską, bo pisaną dla pokoleń ciągle żyjących pod zaborami.

Wielkie tematy „Wiernej rzeki’ są podane poprzez historię miłości rannego powstańca, ukrywającego się i powracającego do zdrowia pod opieką młodej szlachcianki Salomei Brynickiej.

W Narodowe Święto Niepodległości powieść przypomina o tym, jaką cenę zapłacili Polacy za niepodległość.

Proponujemy do czytania, słuchania i obejrzenia następujące linki:

„Wierna rzeka” w serwisie Wolne lektury (dostępne formaty: PDF, EPUB, MOBI, MP3, FB2, TXT, Ogg Vorbis, DAISY);

Audiobook „Wierna rzeka” za darmo, wytwórczość – Wolne Lektury, czyta Jacek Rozenek;

Białoruskie tłumaczenie Michała Dubianieckiego na stronie prajdzisvet.org, pełny tekst jest dostępny do pobrania.

Film „Wierna rzeka”, 1936 rok, reżyseria Leonarda Buczkowskiego.