Listopad to dla Polski niebezpieczna porа  – ?
(S. Wyspiański, Noc Listopadowa, Salon w Belwederze)

„Noc listopadowa” – trzeci z kolei utwór Stanisława Wyspiańskiego, poruszający tematykę powstania listopadowego.

Znany polski malarz i pisarz Stanisław Wyspiański był zafascynowany tematem powstania i lektura takich dzieł jak: „Historia powstania listopadowego” Stanisława Barzykowskiego oraz „Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831” Maurycego Mochnackiego. Krytycy literaccy uważają też, że wpływ na powstanie dramatu mogła mieć również wizyta autora w Warszawie w 1898 roku i wrażenia jakie zrobiły na nim Łazienki.

Amfiteatr w Łazienkach, zdjęcie – https://architektura.muratorplus.pl

Utwór przedstawia obraz pierwszych godzin powstania listopadowego (wydarzenia nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku), gdy podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach, przerwał zajęcia z taktyki і wygłosił mowę, wyprowadzając podchorążych na miejsce zbiórki – pod pomnik króla Jana III Sobieskiego. Grupa spiskowców zaatakowała Belweder – rezydencję wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Powstańcy – z pomocą pospólstwa – zdobyli wówczas Arsenał. Z rąk powstańców zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałów.

Akcja dramatu toczy się w Łazienkach lub w ich bliskim sąsiedztwie, są też sceny przeniesione do śródmieścia Warszawy. W zakres wizji dramatycznej zostało wciągnięte całe otoczenie: park i pałac na Wyspie oraz niektóre ze zdobiących go zewnątrz i wewnątrz posągów, pomnik Jana III Sobieskiego, Amfiteatr, Szkoła Podchorążych oraz Belweder.

Ilustracja Stanisława Wyspiańskiego do pierwszego wydania dramatu

Wyspiański bardzo wiernie przedstawia wydarzenia i postacie historyczne korzystając z książek Barzykowskiego i Mochnackiego. Z publikacji tych Wyspiański czerpie nie tylko informacje. „Noc listopadowa” jest w dużej mierze inscenizacją obrazów – żywo, plastycznie, z pasją opowiedzianych przez obu świadków-autorów. Ukazuje losy powstańców, niepowodzenia, przeszkody, opór podzielonego i niezdecydowanego społeczeństwa, brak naczelnego wodza, zawód ze strony przywódców i polityków (Chłopicki, Lelewel, Potocki) oraz tragiczne okoliczności powodujące niepotrzebne ofiary (Nowicki).

Równolegle do planu historycznego autor prowadzi wydarzenia planu mitologicznego ściśle związane z akcją powstańczą, pełniące rodzaj swoistego komentarza czy uzupełnienia. Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku Łazienkowskiego, ożywają w noc listopadową, włączają się w działania ludzkie, inspirują je i aranżują.

Ważniejsze postacie historyczne dramatu:

• Piotr Wysocki (1797–1875) – podporucznik w Szkole Podchorążych Piechoty, współorganizator tajnego sprzysiężenia, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego.
• Seweryn Goszczyński (1801 – 1876) – poeta, działacz polityczny i konspirator. W Związku Wysockiego należał do grupy cywilnych spiskowców, którzy 29.11.1830 r. dokonali napadu na Belweder.
• Ludwik Nabielak (1804 – 1883) – pisarz i dziennikarz. W nocy 29.11.1830 r. dowodził oddziałem belwederczyków.
• Jan Zajączkowski (1808 – 1882) – podporucznik 4 Pułku Piechoty Liniowej. Powiadomiony o wybuchu powstania zaalarmował północno-zachodnią część miasta i udał się do Teatru Rozmaitości, a następnie pospieszył pod Arsenał.
• Florian Dąbrowski (1798 – 1848) – porucznik 7 Pułku Piechoty Liniowej. Uczestnik walk powstania listopadowego.
• Józef Chłopicki (1771 – 1854) – generał dywizji w wojsku Królestwa Polskiego. Po ostrym starciu z w. ks. Konstantym podał się do dymisji. Typowany na wodza powstania przez członków tajnych stowarzyszeń, odrzucał propozycję. Po wybuchu powstania, przystał na przyjęcie dowództwa.
• Joachim Lelewel (1786 – 1861) – historyk, pedagog. Popierał i inicjował działalność spiskową. Po wybuchu powstania powołany do rządu.
• Ksawery Bronikowski (1796 – 1852) – prawnik, konspirator i publicysta. Po wybuchu powstania zmobilizował rzemieślników i ruszył z nimi na Arsenał.

Główny przeciwnik powstania:

• Wielki Książę – Konstanty Pawłowicz (1779 – 1831). Рo utworzeniu Królestwa Polskiego w 1816 roku mianowany naczelnym wodzem wojsk polskich przez cara Aleksandra.

Ważniejsze postacie mitologiczne

• Atena – grecka bogini mądrości, siły i odwagi.
• Nike – bogini zwycięstwa, głosi tryumf bohaterów. W swoim dramacie Wyspiański zbiera bogiń zwycięstwa z różnych słynnych bitew.

W dramacie dochodzi do przenikania się treści mitologicznych z historycznymi, czyli swoistej interpretacji historii przez mit. Wprowadzane przez autora boginie i bogowie stają się prowodyrami ludzkich zachowań i zapowiadają dalsze losy powstańców. Boginie Nike paradoksalnie nie uosabiają wyłącznie zwycięstwa, ale również klęskę. Jednak do zdarzeń nocy 29 listopada ukazanych w „Nocy listopadowej” Wyspiański odniósł się nieco inaczej niż w poprzednich dziełach. Tutaj pomimo wszelkich niepowodzeń, klęsk i zagrożeń zaakcentowany został dobitnie nakaz walki za wszelką cenę. Dla narodu skazanego na niewolnicze spodlenie jest to jedyna historyczna alternatywa. Powstanie było zdrowym odruchem narodowego instynktu, wyrazem woli niepodległego istnienia.

Pierwsza inscenizacja dramatu odbyła się w rocznicę śmierci poety: 28 listopada 1908 roku.

Proponujemy zapoznać się z dramatem „Noc listopadowa” Stanisława Wyspiańskiego na stronie serwisu „Wolne Lektury”.

Pierwsze wydanie dramatu, rok 1904.

Krótki filmik edukacyjny o powstaniu listopadowym od projektu “Dziecięcy Uniwersytet Ciekawej Historii”, żeby przypomnieć sobie historię w pigułce.