Leciał wiatr światem, ciekawy, niespokojny, słuchał gwarzeń, opowiadań wód, zbóż, kwiatów polnych, drzew przydrożnych i — szumiał. Szumiał o wszystkim, co widział, co słyszał na szerokim, wielkim, na przedziwnym świecie, i leciał, aż przyleciał do krainy w wody, trawy i drzewa bogatej, która nazywa się Polesie litewskie.

 Eliza Orzeszkowa

„Gloria victis” (czyli „Chwała zwyciężonym”) – zbiór opowiadań-nowel Elizy Orzeszkowej, po raz pierwszy wydany w 1910 roku po rewolucji 1905 roku, która przyniosła znaczne złagodzenie cenzury na terenie zaboru rosyjskiego.

Pierwotnie książka miała nosić tytuł: “1863”. Tematyka wszystkich umieszczonych w niej opowiadań dotyczy czasów powstania styczniowego, losem którego bardzo się przejmowała autorka. W tym czasie Eliza Orzeszkowa powróciła z Warszawy do majątku Ludwinowo (blisko Drohiczyna) i aktywnie wspierała powstańców w służbach pomocniczych. Od połowy czerwca 1863, przez około dwa tygodnie, w Ludwinowie przebywał wyczerpany i chory generał Romuald Traugutt, którego później (w lipcu) Orzeszkowa własną karetą odwiozła do granicy Królestwa Polskiego. Jednak nawet pomoc pisarki i jej męża nie uratowała Traugutta. W nocy z 10 na 11 kwietnia 1864  o 2 nad ranem Romuald Traugutt został aresztowany, a skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano przez powieszenie w okolicy Cytadeli Warszawskiej 5 sierpnia 1864. Mąż Elizy Oreszkowej – Piotr Orzeszko – został aresztowany jesienią 1863, a w marcu 1865 skazany na zesłanie do guberni permskiej.

Otóż prawie pięćdziesiąt lat po upadku powstania styczniowego Orzeszkowa chciała przypomnieć wysiłek powstańców. Uważała, że młodzież, poddawana dobrowolnej lub przymusowej rusyfikacji, zapominała o roli tych wydarzeń. Tymczasem dla pisarki, która sama aktywnie uczestniczyła w powstaniu, było to nie do przyjęcia.

Wybuch rewolucji 1905 roku i związane z nią idee wolnościowe budziły skojarzenia z atmosferą, jaka kiedyś towarzyszyła powstańcom. W ostatecznym stłumieniu zrywu rewolucyjnego Orzeszkowa widziała analogię do klęski powstania i nastrojów ogólnego zniechęcenia.

W napisanych wiele lat później nowelach, takich jak tytułowa „Gloria victis”, próbowała opisać swój udział w powstaniu w formie zbeletryzowanej.

Na zbiór składają się następujące opowiadania:

• Oni
• Oficer
• Hekuba
• Bóg wie kto
• Gloria victis

Późniejsze wydania zawierały dodatkowo opowiadania „Dziwna historia”, „Śmierć domu” i „Panna Róża”.

Fabułę opowiadania „Gloria victis” stanowi epizod z powstania styczniowego. Narratorem jest przyroda (drzewa, wiatr, kwiaty). Akcja rozgrywa się na „Polesiu litewskim”. Jest to tragiczna historia dwóch młodych żołnierzy z powstańczego oddziału Romualda Traugutta i jednocześnie historia całego powstania. Maryś Tarłowski i jego przyjaciel Jagmin, zakochany w siostrze Marysia, Anielce, zginęli, poświęcając swoje życie za ojczyznę. Zginął cały oddział. Dzieje mogiły powstańczej opowiada stary dąb, a prędki wiatr niesie nad polami, wodami, miastami i wioskami, wołanie: „Gloria victis!”, „Chwała zwyciężonym!”.

Opowiadania z cyklu Elizy Orzeszkowej „Gloria victis” upamiętniają wspólną historię Polski, Białorusi i Ukrainy. Na język białoruski nowele tłumaczy Anatol Butewicz.

Do czytania i słuchania:

Książka „Gloria victis” wydana przez Gebethnera i Wolfa w 1928 r. dostępna jest w serwisie Polona.pl

„Gloria victis” do pobrania w formatach PDF, EPUB, MOBI w serwisie Wolnelektury.pl. Opowiadanie „Gloria victis” jest też dostępne w postaci audiobooka.

Białoruskie tłumaczenie opowiadania „Gloria victis” z przedmową, tłumacz i autor przedmowy – Anatol Butewicz.

Ilustracja: Powstańcy styczniowi uzbrojeni w kosy, zdjęcie ze zbiorów Muzeum Historii Polski