ESEJ „KAROL HILLER – NOWE WIDZENIE I MISTERIA MATERII”

Karol Hiller Moskwa, 1916 Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź

Karol Hiller (1891-1939) to jedna z ciekawszych postaci awangardy artystycznej okresu dwudziestolecia międzywojennego w Polsce. Malarz, grafik, rysownik, projektant i wynalazca autorskiej techniki graficznej – heliografiki, łączył w swojej twórczości inspirację malarstwem prawosławnych ikon oraz nowoczesnych kierunków artystycznych: kubizmu, konstruktywizmu, a nawet surrealizmu.

O wyrazie twórczości Karola Hillera zadecydowały studia w Akademii Sztuk Pięknych w Kijowie w pracowni Mychajło Bojczuka, które odbył po I wojnie światowej. Oddziaływanie bizantyńsko-ruskiej tradycji malarstwa przejawiało się u niego tworzeniem prac kojarzących się z tablicowym malarstwem religijnym, często niemal monochromatycznych i wykorzystujących uproszczone, hieratyczne, zmonumentalizowane, a czasem nawet dekoracyjne formy. Poza odwołaniem natury formalnej, istotne było też przesycenie przedstawień symboliką i treściami duchowymi. Na początku wprost religijnymi w temacie (I poł. lat 20.), później ukazującymi zjawiska przyrodnicze jako metafizyczne siły przyrody, niemal efekty działania praw kosmicznych (lata 30.).

W latach 20. do istotnych przedsięwzięć Karola Hillera należała też współpraca z łódzką Sceną Robotniczą i Witoldem Wandurskim, dla którego zilustrował tomik poezji o łódzkiej tematyce Sadze i złoto. Przygotowane litografie ukazywały blaski i cienie życia w fabrycznej metropolii, zarówno codzienną pracę, jak i biedę ulicy. Temat powracał też w późniejszych grafikach i obrazach artysty, jak w pracy Robotnicy (ok. 1938-1939), ukazującej na pół abstrakcyjne postaci ludzi pracy.

Do najważniejszych dzieł Karola Hillera należą: Deska 0 i Deska ze spiralą  z 1928 roku. Obie kompozycje zostały przez Hillera podarowane do Muzeum Sztuki w Łodzi (wówczas Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów w Łodzi) na początku lat 30. To wtedy ważne miejsce w jego twórczości zajęła sztuka abstrakcyjna, o rodowodzie konstruktywistycznym, ale oscylująca na granicy metafory. Istotną rolę odgrywało też skupienie się na warstwie materialnej dzieła. Deska 0 i Deska ze spiralą są duchowym obrazem przemysłowego miasta Łodzi, określanej przez Hillera jako miasto „naturalnie” kubistyczne. Ten charakter podkreślało wykorzystanie kształtów geometrycznych i form quasi maszynowych. Jednocześnie wydłużona forma i dosłowne zastosowanie drewnianego panelu jako podłoża, a nawet użycie płatków złota, wskazywały na niemal religijny charakter wyobrażenia. Oba obrazy można zainterpretować jako „ikony” współczesności, hołd dla nowej „religii” – dynamizmu nowoczesnego miasta.

W latach 30. powstają najważniejsze programowe artykuły Karola Hillera. Pierwszy z nich to Nowe widzenie (1934) – credo artysty, w którym szukał on właściwego wyrazu dla sztuki nowoczesnej. Koncepcja ta była interesującą odpowiedzią na poszukiwania racjonalnych nurtów awangardy lat 20., artysta dopuszczał bowiem w sztuce wartości subiektywne, emocjonalne, intuicyjne, niemal duchowe. Drugi artykuł to Heliografika jako nowy rodzaj techniki graficznej (1934). To właśnie prace w tej technice na trwałe wpisały Hillera w kanon historii sztuki. Wykonanie kompozycji polegało na rysowaniu jej temperą na celuloidowej matrycy, którą następnie traktowało się jako negatyw i wyświetlało metodą stykową na papierze fotograficznym. Ta metoda dawała twórcy daleko więcej możliwości wyrazu plastycznego, niż praca z samym aparatem fotograficznym. Znanych jest obecnie czterdzieści dziewięć różnych kompozycji heliograficznych, które Hiller tworzył aż do śmierci. Ich tematyka zdominowana była przez wspomniany eksperyment plastyczny, który w swoich rezultatach zbliżał powstałe prace do obrazu metafory zjawisk w przyrodzie – ukazywał swoiste „misteria materii”. Pojawiały się w nich też elementy geometryczne, techniczne, motywy instrumentów muzycznych oraz kompozycje przedstawiające, które obrazowały surrealistyczne wizje katastrofy, upadku nowoczesnego świata i zgubę człowieka. Podobne tematy można odnaleźć też w równolegle tworzonym malarstwie.

Twórczość Karola Hillera przerwała II wojna światowa. Zginął tragicznie jako ofiara niemieckiej Intelligentz-aktzion, rozstrzelany pod Łodzią, w lućmierskich lasach, 20 grudnia 1939 roku. Parę lat później, w 1945 roku żona podarowała do Muzeum Sztuki niemal całą jego spuściznę twórczą. W tej chwili łódzkie muzeum posiada największe zbiory prac artysty.
Zamieszczony wybór dzieł stanowi reprezentatywny przegląd najważniejszych tematów i wątków realizowanych podczas dwudziestu lat jego aktywności.                                                                                                                                                                                                                                      Paulina Kurc-Maj 

O Karolu Hillerze w Muzeum Sztuki w Łodzi online (w języku polskim):

1. Przewodnik po sztuce. Karol Hiller, scenariusz: Zbigniew Libera, reżyseria: Aleksandra Panisko, 7’31 ‘’, 2014, Teoria widzenia, Łódź 2016 [ link: https://zasoby.msl.org.pl/mobjects/view/1912 ]
2. Dokumentacja wystawy monograficznej artysty Karol Hiller 1891-1939, zorganizowanej w 1967 roku w Muzeum Sztuki w Łodzi [link: https://zasoby.msl.org.pl/mobjects/view/68 ]
3. Katalog wystawy monograficznej artysty Karol Hiller 1891-1939, zorganizowanej w 1967 roku w Muzeum Sztuki w Łodzi [link: https://zasoby.msl.org.pl/mobjects/view/1428 ]
4. Dokumentacja wystawy monograficznej artysty Karol Hiller 1891-1939. Nowe widzenie. Malarstwo, heliografika, rysunek,grafika, zorganizowanej w 1967 roku w Muzeum Sztuki w Łodzi [link: https://zasoby.msl.org.pl/mobjects/view/865 ]

Kolekcja sztuki XX i XXI wieku Muzeum Sztuki w Łodzi jest najstarszym, a zarazem jednym z najważniejszych zbiorów sztuki nowoczesnej i współczesnej w tej części Europy. O jej unikatowości stanowią historyczny związek z awangardą oraz międzynarodowy charakter. W kręgu zainteresowania Muzeum znajduje się sztuka eksperymentalna i progresywna kształtująca tradycję nowoczesności i będąca istotnym przejawem współczesnej kultury.
Otwarcie muzeum nastąpiło w 1930 roku, a o jego profilu zadecydował depozyt a następnie dar Międzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej grupy „a.r.”, po raz pierwszy pokazany publiczności w 1931 roku. Kolekcja ta stanowi fenomen na skalę światową, została bowiem zainicjowana przez samych artystów, składa się wyłącznie z darów i doszło do jej ukształtowania w wyniku solidarnego działania czołowych przedstawicieli międzynarodowej awangardy.

Obecnie w Muzeum Sztuki znajdują się zespoły najbardziej reprezentatywnych dzieł najważniejszych twórców kształtujących historię sztuki polskiej ostatnich stu lat oraz bogaty zbiór prac artystów z całego świata, zarówno związanych z międzywojenną awangardą, jak i działających w okresie powojennym. Kolekcja obejmuje wszystkie formy artystycznej aktywności charakterystyczne dla XX i XXI wieku. Muzeum jest też pionierem w poszerzaniu zakresu tradycyjnego muzealniczego kolekcjonerstwa.
Muzeum Sztuki w Łodzi: https://msl.org.pl/ 
Zasoby Muzeum Sztuki w Łodzi: https://zasoby.msl.org.pl/